Η σκόνη στην Κύπρο είναι ένα φαινόμενο που τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί και σε ποσότητα αλλά και σε συχνότητα και επηρεάζει σημαντικά τη ζωή και την καθημερινότητά μας. Κυρίως όμως επηρεάζει την υγεία όσων εκτίθενται σε αυτή, όπως είναι οι εργαζόμενοι σε εξωτερικούς χώρους. Για την προστασία των εργαζομένων από τις ανεπιθύμητες επιδράσεις στην αυξημένη συγκέντρωση σκόνης στον ατμοσφαιρικό αέρα, το Τμήμα Επιθεώρησης Εργασίας εξέδωσε σχετικό Κώδικα πρακτικής ο οποίος παρέχει πρακτική καθοδήγηση για τις υποχρεώσεις που επιβάλλονται από τη νομοθεσία. Πρόκειται για Διάταγμα με τίτλο «Το περί Ασφάλειας και Υγείας στην Εργασία (Κώδικας Πρακτικής για Προστασία των Προσώπων στην Εργασία κατά τη Διάρκεια Επεισοδίων Σκόνης)».
Η ποιότητα του αέρα παράγοντας για εκτίμηση κινδύνου για ασφάλεια και υγεία των εργαζομένων
Η ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στην εκτίμηση του κινδύνου για την ασφάλεια και υγεία των προσώπων στην εργασία που απασχολούνται σε υπαίθριους χώρους. Η αναγνώριση των βλαπτικών παραγόντων και η γνώση των συνεπειών που μπορεί να έχει η έκθεση σ’ αυτούς αποτελούν σημαντικό εργαλείο για την ορθή εκτίμηση του κινδύνου και κατά συνέπεια και των ορθών μέτρων που πρέπει να λαμβάνονται από τους εργοδότες και τα αυτοεργοδοτούμενα πρόσωπα για να διασφαλίζουν την ασφάλεια και υγεία των προσώπων στην εργασία.
Ο Κώδικας Πρακτικής αφορά τις ενέργειες, στις οποίες πρέπει να προβαίνουν οι εργοδότες ή τα αυτοεργοδοτούμενα πρόσωπα σε περιπτώσεις Επεισοδίων Σκόνης.
Παρακολούθηση της Ποιότητας του Ατμοσφαιρικού Αέρα στην Κύπρο
Το Τμήμα Επιθεώρησης Εργασίας (ΤΕΕ) του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων είναι η αρμόδια Αρχή στην Κύπρο για την παρακολούθηση των επιπέδων διάφορων ρύπων στον ατμοσφαιρικό αέρα και για την εκτίμηση και τη διαχείριση της ποιότητας του αέρα, ώστε να διασφαλίζεται η προστασία της υγείας και ευημερίας των προσώπων στην εργασία, των πολιτών και η προστασία της βλάστησης και γενικότερα του περιβάλλοντος.
Η παρακολούθηση και διαχείριση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα στην Κύπρο διέπεται από τις πρόνοιες των περί της Ποιότητας του Ατμοσφαιρικού Αέρα Νόμων και άλλων Κανονισμών όπου καθορίζονται όρια ποιότητας ατμοσφαιρικού αέρα για συγκεκριμένους ρύπους.
Για την παρακολούθηση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα στην Κύπρο, ο Κλάδος Ποιότητας Αέρα και Στρατηγικού Σχεδιασμού (ΚΠΑΣΣ) του ΤΕΕ λειτουργεί Δίκτυο Παρακολούθησης Ποιότητας Αέρα που περιλαμβάνει εννέα σταθμούς που καλύπτουν ολόκληρη την επικράτεια της Κυπριακής Δημοκρατίας, οι οποίοι είναι πλήρως εξοπλισμένοι με αυτόματα όργανα συνεχούς μέτρησης.
Για τη συνεχή και έγκαιρη ενημέρωση του κοινού για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα στην Κυπριακή Δημοκρατία, το ΤΕΕ παρουσιάζει όλες τις ωριαίες μετρήσεις των ρύπων που προβλέπει η νομοθεσία στην ιστοσελίδα http://www.airquality.gov.cy και στην εφαρμογή “Air Quality Cyprus”, η οποία μπορεί να εγκατασταθεί δωρεάν σε κινητό τηλέφωνο με λειτουργικό Android ή iOS.
Λόγω της γεωγραφικής θέσης της Κύπρου, αλλά και των κλιματολογικών συνθηκών που επικρατούν, οι υπερβάσεις των νομοθετημένων ορίων των ημερήσιων τιμών συγκέντρωσης ΑΣ με αεροδυναμική διάμετρο μικρότερη των 10 μm (ΑΣ10) αποτελούν τη σημαντικότερη αιτία ρύπανσης του ατμοσφαιρικού αέρα. Στις πλείστες των περιπτώσεων οι υπερβάσεις αυτές οφείλονται σε μεγάλης κλίμακας μεταφορά σωματιδίων (Επεισόδια Σκόνης) από περιοχές εκτός των συνόρων της Κύπρου (π.χ. έρημο Σαχάρας).
Ειδικά, στην περίπτωση υπέρβασης της ημερήσιας οριακής τιμής των ΑΣ10, το ΤΕΕ μεριμνά για την έκδοση σχετικής Ανακοίνωσης σε ηλεκτρονική μορφή, την οποία προωθεί στο Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών για να διαμοιραστεί σε όλα τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και σε σειρά παραληπτών όπως οι Γενικές Διευθύνσεις των Υπουργείων και οι εργοδοτικές και συνδικαλιστικές οργανώσεις. Με τον τρόπο αυτό οι αποδέκτες προσκαλούνται να παρακολουθούν την εξέλιξη του φαινομένου και να παίρνουν όλα τα αναγκαία μέτρα προστασίας μέχρι την παρέλευση του Επεισοδίου Σκόνης.
Αιωρούμενα Σωματίδια
Τα Αιωρούμενα Σωματίδια (ΑΣ), επίσης γνωστά και ως σωματιδιακή ρύπανση, αποτελούνται από ένα σύνθετο μίγμα στερεών και υγρών ουσιών που γενικά περιλαμβάνουν όξινα συστατικά, οργανικά συστατικά, μέταλλα, σκόνη και άμμο, αιθάλη (άνθρακα), ανόργανα άλατα όπως το αλάτι της θάλασσας και αεροαλλεργιογόνα (κόκκους γύρης και σπόρια μυκήτων). Τα ΑΣ παράγονται γενικά ως υποπροϊόντα διαφόρων χημικών ή φυσικών διαδικασιών. Βασικές ανθρωπογενείς πηγές εκπομπής είναι οι βιομηχανίες επεξεργασίας ορυκτών (π.χ. τσιμεντοποιεία), οι μεγάλες μονάδες καύσης (π.χ. ηλεκτροπαραγωγοί σταθμοί), τα οχήματα και οι βιομηχανικές/γεωργικές πυρκαγιές. Η συμπεριφορά των ΑΣ που εισέρχονται στο αναπνευστικό σύστημα σχετίζεται άμεσα με τα φυσικά και χημικά χαρακτηριστικά τους.
Φυσικές Ιδιότητες
Οι σημαντικότερες φυσικές ιδιότητες των ΑΣ που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην επίδραση της συμπεριφοράς τους στο αναπνευστικό σύστημα, είναι το σχήμα, το μέγεθος και η συγκέντρωσή τους. Τα μικρότερα ΑΣ είναι συνήθως πιο επικίνδυνα διότι εισέρχονται πιο βαθιά στους πνεύμονες, όπου εγκαθίστανται και προκαλούν βλάβες στους ευαίσθητους ιστούς που εμπλέκονται στην ανταλλαγή του αέρα. Επίσης μπορούν να παραμείνουν στον αέρα για εβδομάδες ή μήνες και επομένως μπορούν να μεταφερθούν μακριά από την πηγή τους σε μεγάλες αποστάσεις, ενώ αντίθετα τα μεγαλύτερα εναποτίθενται γρηγορότερα και επομένως αποτελούν κίνδυνο κυρίως κοντά στην πηγή τους.
Επιδράσεις στην Υγεία
Οι επιδράσεις των Αιωρούμενων Σωματιδίων στην υγεία εξαρτώνται τόσο από την έκθεση σ’ αυτά όσο και από τη δόση. Ως έκθεση ορίζεται η συγκέντρωση των ΑΣ που έρχεται σε επαφή με τον άνθρωπο σε ορισμένη χρονική περίοδο. Η επαφή γίνεται με την περιοχή του σώματος που βρίσκεται κοντά στις αναπνευστικές οδούς (στόμα και μύτη). Ως δόση ορίζεται η ποσότητα του ρύπου που εναποτίθεται σε διάφορα μέρη του αναπνευστικού συστήματος και σε άλλα μέρη του σώματος σε ορισμένη χρονική περίοδο. Η δόση συγκεκριμένης τοξικής ένωσης εξαρτάται από διάφορους παράγοντες, όπως ο χρόνος εναπόθεσης και ο καθαρισμός της από τη συγκεκριμένη περιοχή του σώματος. Η δόση που δέχεται ένα συγκεκριμένο όργανο ή ένας ιστός του σώματος μπορεί να οδηγήσει σε τραυματισμό του και σε αναμόρφωση της λειτουργίας του ιστού.
Το αναπνευστικό σύστημα είναι η κύρια οδός πρόσληψης σωματιδίων. Η δομή και η λειτουργία του μαζί με τις φυσικές και αεροδυναμικές ιδιότητες των σωματιδίων καθορίζουν το πού και πώς τα σωματίδια θα εναποτεθούν και το εάν θα κρατηθούν ή αν θα απομακρυνθούν. Αλλαγές στον τρόπο αναπνοής που σχετίζονται με τη διαδρομή και τα επίπεδα αερισμού, επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό το σημείο του αναπνευστικού συστήματος που θα γίνει η εναπόθεση των εισπνεόμενων σωματιδίων.
Τα λεπτά σωματίδια και τα αδρά σωματίδια μικρού μεγέθους εναποτίθενται κυρίως στη θωρακική (τραχειοβρογχική και πνευμονική) περιοχή και τα μεγαλύτερα σωματίδια εναποτίθενται στη ρινοφαρυγγική περιοχή κατά τη διάρκεια της αναπνοής μέσω της μύτης. Η στοματορινική αναπνοή που συνδυάζεται με ρυθμούς αερισμού που υπερβαίνουν τα 0,35 l/min μπορούν να μεταβάλλουν σημαντικά τους τρόπους εναπόθεσης.
Τα ΑΣ εναποτίθενται κυρίως στους πνεύμονες και με την πάροδο του χρόνου επιφέρουν σοβαρές βλάβες στην υγεία, οι οποίες περιλαμβάνουν επιδείνωση της βρογχίτιδας σε άτομα με προϋπάρχοντα αναπνευστικά προβλήματα. Προβλήματα, επίσης, μπορεί να εμφανιστούν σε ασθματικούς και σε άτομα με αλλεργίες. Η ποικιλία και η συχνότητα των συμπτωμάτων (βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα) αυξάνονται με την αύξηση της συγκέντρωσης των ΑΣ. Μακροπρόθεσμα, η έκθεση στα ΑΣ μπορεί να προκαλέσει ζημιά στους πνευμονικούς ιστούς, οδηγώντας σε χρόνια αναπνευστική πάθηση, καρκίνο και πρόωρο θάνατο. ΑΣ από βιομηχανικές πηγές (π.χ. χυτήρια) συνεισφέρουν στον υψηλό ρυθμό εμφάνισης καρκίνου του πνεύμονα. Τα συμπτώματα χρόνιας πνευμονικής πάθησης συσχετίζονται με τα επίπεδα των ΑΣ και οι συχνότητες των θανάτων συσχετίζονται με τη ρύπανση από ΑΣ.
Πρόληψη και έλεγχος της έκθεσης στην σκόνη των εργαζομένων
Στους περί Ασφάλειας και Υγείας στην Εργασία Νόμους προνοείται ότι «κάθε εργοδότης πρέπει να διασφαλίζει την ασφάλεια και υγεία όλων των εργοδοτουμένων του». Επίσης, οι Νόμοι αυτοί επιβάλλουν υποχρεώσεις σε αυτοεργοδοτούμενα πρόσωπα για την προστασία τους. Στους περί Διαχείρισης Θεμάτων Ασφάλειας και Υγείας στην Εργασία Κανονισμούς προνοείται ότι ο εργοδότης οφείλει να έχει στη διάθεσή του γραπτή εκτίμηση κινδύνων για την ασφάλεια και υγεία των εργοδοτουμένων του, περιλαμβανομένων των κινδύνων που αφορούν ομάδες εργοδοτουμένων που εκτίθενται σε ιδιαίτερους κινδύνους. Με βάση την πιο πάνω γραπτή εκτίμηση, ο εργοδότης οφείλει να καθορίζει προληπτικά και προστατευτικά μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται και, αν χρειαστεί, το υλικό ή τον εξοπλισμό εργασίας που πρέπει να χρησιμοποιείται. Στους ίδιους Κανονισμούς προνοείται ότι κάθε εργοδότης πρέπει να εφαρμόζει κατάλληλο σύστημα ασφάλειας ή σύστημα διαχείρισης των κινδύνων προβαίνοντας σε τέτοιες διευθετήσεις, κατάλληλες για τη φύση των δραστηριοτήτων και το μέγεθος της επιχείρησής του, για τον αποτελεσματικό προγραμματισμό, την οργάνωση, τον έλεγχο, καθώς και την παρακολούθηση και αναθεώρηση των προληπτικών και προστατευτικών μέτρων που καθορίστηκαν με βάση την εκτίμηση των κινδύνων. Αντίστοιχες διατάξεις υπάρχουν για τα αυτοεργοδοτούμενα πρόσωπα.
Για να είναι αποτελεσματική η προστασία της υγείας των προσώπων στην εργασία που εκτίθενται σε υψηλές συγκεντρώσεις ΑΣ κατά τη διάρκεια Επεισοδίων Σκόνης αυτή πρέπει να θεωρείται αναπόσπαστο μέρος των γενικότερων διαδικασιών εκτίμησης του κινδύνου και να μην αποτελεί μία περιστασιακή διαδικασία.
Για εργασίες που εκτελούνται σε υπαίθριους χώρους, η συνεχής παρακολούθηση των επιπέδων ρύπανσης μέσω της ιστοσελίδας http://www.airquality.gov.cy ή της εφαρμογής “Air Quality Cyprus” για κινητά τηλέφωνα, θα καθορίσει τη μορφή και το είδος των αναγκαίων παρεμβάσεων για τη διαφύλαξη της υγείας των προσώπων στην εργασία υπό συνθήκες υψηλών συγκεντρώσεων ΑΣ. Μια τέτοια διαδικασία πρόληψης μπορεί να ανατρέψει επικίνδυνες καταστάσεις κινδύνου και μπορεί να αναπτυχθεί μέσω των πιο κάτω δύο ενιαίων φάσεων που στοχεύουν στη διαφύλαξη της υγείας των προσώπων στην εργασία:
· Την τεχνική πρόληψη που στην προκειμένη περίπτωση αφορά τα Μέσα Ατομικής Προστασίας (ΜΑΠ).
· Την οργανωτική πρόληψη που περιλαμβάνει την ιατρική πρόληψη και την κατάρτιση των προσώπων στην εργασία.
Η τεχνική πρόληψη βασίζεται κύρια στην απομάκρυνση της γενεσιουργικής αιτίας κινδύνου με τη λήψη μέτρων ελέγχου τεχνικής φύσης που αποσκοπούν στον περιορισμό της έκθεσης στον βλαπτικό περιβαλλοντικό παράγοντα, δηλαδή τα ΑΣ, με τη χρήση του ατομικού προστατευτικού εξοπλισμού (Μάσκες Σκόνης).
Η οργανωτική πρόληψη βασίζεται σε οργανωτικές παρεμβάσεις που στοχεύουν στη μείωση του χρόνου έκθεσης των προσώπων στην εργασία στον βλαπτικό παράγοντα, καθώς επίσης και στον περιορισμό του επιπέδου δραστηριότητας.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της παρατεταμένης έκθεσης των προσώπων στην εργασία σε υψηλές συγκεντρώσεις ΑΣ και την ιατρική παρακολούθηση της υγείας των εργοδοτουμένων που εκτίθενται ή πρόκειται να εκτεθούν σε ένα επιβαρυμένο περιβάλλον, αφενός μεν για την έγκαιρη διάγνωση πρόωρων νοσηρών καταστάσεων και αφετέρου για τον εντοπισμό των ατόμων υψηλού κινδύνου.
Επίσης, περιλαμβάνει την κατάρτιση των προσώπων στην εργασία.
Στο πλαίσιο της εκτίμησης των κινδύνων και λήψης προληπτικών και προστατευτικών μέτρων σε επίπεδο επιχείρησης/χώρου εργασίας/εγκατάστασης, για την αντιμετώπιση της έκθεσης των εργοδοτουμένων σε υψηλές συγκεντρώσεις ΑΣ σε υπαίθριους χώρους, θα πρέπει:
· Η εκτίμηση των κινδύνων να διενεργείται με τη συνεργασία του εργοδότη, του Λειτουργού Ασφάλειας, αν υπάρχει, του Αναπληρωτή Λειτουργού Ασφάλειας, του Υπεύθυνου Ασφάλειας, του Ειδικού Ιατρού Εργασίας και της Επιτροπής Ασφάλειας ή των Αντιπροσώπων Ασφάλειας που ορίζονται / εκλέγονται από τους εργοδοτούμενους.
· Στην εκτίμηση των κινδύνων να εξειδικεύονται τα οργανωτικά και τεχνικά μέτρα που παίρνει η επιχείρηση/εγκατάσταση με στόχο τη μείωση της έκθεσης των εργοδοτουμένων σε υψηλές συγκεντρώσεις
· Κατά τη σύνταξη της εκτίμησης των κινδύνων να λαμβάνεται ιδιαίτερη μέριμνα για τις ομάδες εργοδοτουμένων με ιδιαίτερα προβλήματα υγείας (ομάδες υψηλού κινδύνου).
Τεχνικά Μέτρα Ελέγχου
Τα τεχνικά μέτρα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να περιοριστεί η έκθεση των προσώπων στην εργασία σε υψηλές συγκεντρώσεις ΑΣ σε υπαίθριους χώρους κατά τη διάρκεια Επεισοδίων Σκόνης. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση κατάλληλου τύπου μάσκας που καλύπτει τις αναπνευστικές οδούς (μύτη, στόμα) και προσφέρει επαρκή προστασία από τη σκόνη.
Διοικητικοί Έλεγχοι και Πρακτικές Εργασίας
Πρακτικές Εργασίας Πρακτικές εργασίας μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να μειωθούν οι πιθανότητες να επηρεαστούν τα πρόσωπα στην εργασία από τις υψηλές συγκεντρώσεις ΑΣ σε υπαίθριους χώρους κατά τη διάρκεια Επεισοδίων Σκόνης. Για να μειωθούν οι πιο πάνω πιθανότητες συστήνεται η μείωση της διάρκειας της έκθεσης σε υψηλές συγκεντρώσεις ΑΣ. Αυτή μπορεί να επιτευχθεί μέσω επαναπρογραμματισμού των υπαίθριων εργασιών και κυρίως αυτών για τις οποίες απαιτείται παρατεταμένη και έντονη προσπάθεια, για ημέρες με χαμηλότερο επίπεδο ρύπανσης. Μια άλλη πρακτική είναι η εναλλαγή των εργασιών για τις οποίες απαιτείται παρατεταμένη και έντονη προσπάθεια με λιγότερο απαιτητικές εργασίες. Σε περιπτώσεις όπου δεν είναι δυνατή η αναβολή ή ο επαναπρογραμματισμός των υπαίθριων εργασιών, η μείωση της έκθεσης μπορεί να επιτευχθεί με την εφαρμογή διαλειμμάτων σε τακτά χρονικά διαστήματα και την παράλληλη χρήση ΜΑΠ.
Κατάρτιση για την εφαρμογή καλών πρακτικών εργασίας
Η κατάρτιση τόσο των εργοδοτουμένων όσο και των εργοδοτών και των αυτοεργοδοτουμένων προσώπων αποτελεί το κλειδί για την εφαρμογή καλών πρακτικών εργασίας. Ένα καλό πρόγραμμα κατάρτισης πρέπει να περιλαμβάνει τουλάχιστον τις πιο κάτω ενότητες:
· Γνώση των κινδύνων και συνειδητοποίηση των πιθανών επιπτώσεων στην υγεία, της έκθεσης σε υψηλές συγκεντρώσεις ΑΣ.
· Αναγνώριση των προδιαθεσικών παραγόντων, των ενδείξεων κινδύνου και των συμπτωμάτων.
· Χρήση προστατευτικού εξοπλισμού.
· Χρησιμότητα της ιατρικής επιτήρησης της υγείας των εργοδοτουμένων.
Προετοιμασία Αντιμετώπισης Επεισοδίων Σκόνης
Στις περιπτώσεις που η Μετεωρολογική Υπηρεσία ανακοινώνει ότι τις επόμενες ημέρες θα παρατηρούνται υψηλά επίπεδα σκόνης στην ατμόσφαιρα, οι εργοδότες πρέπει να παρακολουθούν την ειδική ιστοσελίδα ποιότητας αέρα του ΤΕΕ ή την εφαρμογή για κινητά τηλέφωνα ώστε να εφαρμόζουν τα προληπτικά και προστατευτικά μέτρα που καθορίστηκαν στην εκτίμηση των κινδύνων.
Συμπτωματολογία όταν κάποιος επηρεαστεί από τη σκόνη
Όταν υπάρχει συμπτωματολογία όπως βήχας (ξηρός ή παραγωγικός με απόχρεμψη – φλέγματα), δύσπνοια (δυσκολία στην αναπνοή), ερεθισμός ή/και καταρροή (αυξημένα υγρά) στη μύτη, ερεθισμός ή/και αυξημένα δάκρυα από τα μάτια, συνιστάται η επικοινωνία ή επίσκεψη στον θεράποντα ιατρό ή στα Τμήματα Ατυχημάτων και Επειγόντων Περιστατικών (ΤΑΕΠ).
Η ΠΕΟ καλεί εργοδότες και Τμ. Επιθεώρησης να προστατεύουν τους εργαζόμενους
Σε δηλώσεις του ο Υπεύθυνος του Γραφείου Ασφάλειας και Υγείας της ΠΕΟ Νίκος Ανδρέου ανέφερε πως τα τελευταία χρόνια η συγκέντρωση αιωρούμενης σκόνης στην ατμόσφαιρα είναι όλο και πιο συχνή και αυτό απειλεί την υγεία των εργαζομένων. «Η λήψη μέτρων πρέπει να είναι άμεση για να προστατεύσουμε τους εργαζόμενους. Για αυτό πρέπει τα μέτρα που αναφέρονται στον Κώδικα Πρακτικής για Προστασία των Προσώπων στην Εργασία κατά τη Διάρκεια Επεισοδίων Σκόνης να τηρούνται από τους εργοδότες αλλά και να γίνεται επίβλεψη από το Τμήμα Επιθεώρησης Εργασίας για τη σωστή τήρησή τους», είπε.
Η ΠΕΟ δίνει ιδιαίτερη σημασία στην διαφύλαξη της υγείας και της ασφάλειας των εργαζομένων και ανησυχεί για την μέχρι σήμερα απουσία μέτρων για την προστασία των εργαζομένων από την σκόνη. «Καλούμε τους εργαζόμενους να ζητούν προστασία από τους εργοδότες τους τις μέρες που η συγκέντρωση σκόνης στην ατμόσφαιρα είναι πολύ ψηλή και επικίνδυνη», τόνισε ο Ν. Ανδρέου.
